Znaczenie sztuki w terapii

Termin terapii przez sztukę jest właściwie dość płynny i może być używany w znaczeniu bardzo szerokim, jak też i wąskim. W tej pracy posługiwać się będę nim w znaczeniu szerokim, stosując go zamiennie z takimi określeniami, jak: terapia lub zajęcia twórcze, - kreatywne, rewalidacja twórcza, arteterapia. Pojęcie terapii przez sztukę w szerokim znaczeniu określa się w literaturze jako wszelkie działania terapeutyczne podejmowane dla dobra dziecka, wykorzystujące jako narzędzie terapii szeroko pojętą kulturę i sztukę. Działania te polegają albo na "konsumowaniu" stworzonego przez inne osoby dorobku kulturalnego i artystycznego, albo na samodzielnym wytwarzaniu "dzieł sztuki".

Jak powszecznie wiadomo od najdawniejszych czasów ludzie kreślili, malowali i tworzyli w glinie, drewnie czy innym materiale plastycznym. Tworzyli też najrozmaitsi artyści z najrozmaitszych powodów, najczęściej dziś już nam nieznanych. Początki sztuki są tak odległe, że nie zawsze możliwe do udokumentowania i zrozumienia. W rozważaniach na ten temat napotykamy co najmniej dwie trudności.

Pierwsza bierze się stąd, że zachowało się bardzo niewiele świadectw z tak odległego okresu. Możemy jedynie przypuszczać, że dawni ludzie rysowali jakieś znaki i wzory w błocie czy na piasku, malowali prawdopodobnie ciała, wkładali we włosy pióra i kwiaty lub potrafili odtańczyć skomplikowane układy choreograficzne. Lecz z tych form twórczości nie zachowało się nic.

Druga trudność wynika z faktu, że nie mamy żadnej możliwości dowiedzieć się dlaczego autorzy pierwszych dzieł sztuki (nawet tych zachowanych) podjęli się trudu ich wykonania. Nie wiemy jakie im przyświecały cele, jak rozumieli własną działalność, ani co ona im dawała. Wspomniane dzieła są więc bardzo tajemnicze, często niezrozumiałe, ale zawsze wywierają ogromne wrażenie.

Życie każdego człowieka zawsze było i jest przepełnione różnego rodzaju emocjami oraz potrzebami, a ich źródłem są nie tylko osoby, ale także zdarzenia lub rzeczy. Emocje te rzadko bywają przy tym wyraźnie określone i jednoznaczne. Sztuka pozwala uporządkować je i relacjonować swoje przeżycia, wyrażać to, na co brakuje nam słów. Nawet w nieudanym obrazku można zawrzeć różne aspekty indywidualnego doświadczenia emocjonalnego. Obserwując dziecko podczas tworzenia oraz oglądając "produkt końcowy", możemy dowiedzieć się wiele o jego potrzebach. Dajmy mu więc do ręki plastelinę, ołówek, nożyczki, pozwólmy ruszać się, gestykulować,przedstawiać, tworzyć, kreować, a umożliwi to mu lepszy, szybszy i wszechstronniejszy rozwój.

Wszyscy wiemy, że każde dziecko wymaga troskliwej opieki oraz pomocy ze strony rodziców, nauczycieli, wychowawców, pedagogów, psychologów i wielu innych. W szczególnej jednak sytuacji są dzieci, które nie rozwijają się prawidłowo i mają najrozmaitsze ograniczenia. Pomóc im naprawdę to znaleźć odpowiedź na pytanie co można zrobić, żeby rozwijały się i były szczęśliwe mimo ograniczeń wynikających z ich niepełnosprawności. Oczywiście ważne jest, aby zapewnić im jak najlepszą opiekę medyczną, jednak nie można w tych staraniach zagubić tego, co dla każdego dziecka jest najważniejsze, tj. miłości dającej mu poczucie bezpieczeństwa. Deklaracja Nilsa Iwara Sundberga podkreśla, iż każda osoba niepełnosprawna musi korzystać z pełnego dostępu do oświaty, kształcenia, informacji i kultury, przy czym musi mieć możliwość wykorzystania swojego potencjału twórczego. Wszystkie działania polegające na poddaniu dziecka zajęciom twórczym (kreatywnym) pomagają zapobiegać pogorszeniu się stanu zdrowia, wyrabiają pożądane cechy osobowości oraz pobudzają kształtowanie i rozwijanie uzdolnień, mających urzeczywistnić pragnienia i zamierzenia dziecka. Zajęcia kreatywne, tak zwana rewalidacja twórcza czy terapia sztuką, mogą przyczynić się do ekspansji, rozwoju, dojrzałości i stanowić siłę uzdrawiającą, gdzie jednostka ludzka (starając się jak najlepiej wyrazić siebie) kształtuje nowe jakościowo stosunki z otoczeniem.

Różne rodzaje aktywności twórczej człowieka, wzajemne relacje pomiędzy poszczególnymi ich kategoriami tworzą wielopłaszczyznowe ramy scalające różnorodne dziedziny jego życia psychicznego. Dzięki temu twórczość staje się jedną z ważniejszych form angażowania się jednostki w życie zbiorowe. Wbrew powszechnemu mniemaniu, każdy człowiek jest potencjalnym twórcą, tylko potrzebne mu są odpowiednie warunki, aby wyzwolić jego utajone możliwości.

Istotne dla twórczości jest dążenie, aby uwewnętrznić (zinterioryzować) świat i uzewnętrznić (zeksterioryzować) własne przeżywanie świata. Interioryzacja świata - wg. Marii Gołaszewskiej - czyni świat naszym własnym,doznanym, swoiście przetransponowanym i włączonym w zakres naszego indywidualnego życia. Inaczej dokonuje się eksterioryzacja, która jest zależna od rodzaju wartości.

Terapia sztuką, podobnie jak sama twórczość i sztuka posiada funkcję wyzwalającą jednostki z nurtujących je konfliktów. Dzięki funkcji katharsis zmieniają się postawy i sposób postępowania odbiorców oraz twórców sztuki.

Każdy rodzaj kontaktu ze sztuką rozwija i kształtuje osobowość człowieka w sposób niepowtarzalny, dlatego też wszelkie formy ekspresji mają tak istotne znaczenie, między innymi w procesie psychoterapii. Terapia sztuką pozwala na przekształcanie siebie dzięki swemu dziełu. Tworzenie jest bowiem autotworzeniem poprzez realizację siebie w każdym ze swych działań sprawczych. Arteterapia wyrabia w procesie rewalidacji dziecka coraz bardziej pozytywny jego stosunek do świata, ludzi i samego siebie poprzez intensyfikację przeżyć, odsłanianie nieznanych obszarów rzeczywistości oraz dużą motywację do ekspresji i działań. W wyniku tych procesów następuje rozwój osobowości jednostki i jego samorealizacja. Dlatego też zajęcia kreatywne mają szczególne znaczenie dla dzieci, które na stałe lub czasowo pozbawione są niezbędnych warunków do radosnego życia i pełnego, prawidłowego rozwoju.

Najczęstszymi czynnikami aktywizującymi w terapii twórczej są: muzyka, literatura, ekspresja plastyczna, choreoterapia, zabawy ruchowe itp.

Muzyka - jej słuchanie, to jeden z elementów kompleksowego oddziaływania terapeutycznego. Jest ona nosicielem treści emocjonalnych, może działać kojąco, przeciwlękowo lub pobudzać i aktywizować. Ponadto dostarcza dziecku wiele przyjemnych przeżyć, pobudza do marzeń, wpływa na poprawę samopoczucia i samooceny oraz zapobiega znużeniu. Poprzez ekspresję ruchową umożliwia ona współprzeżywanie z innymi radości, napięć,czy odprężenia, czyli umożliwia powstawanie empatycznych odczuć społeczych, pomaga w wypracowaniu pozytywnego nastawienia do życia. A to wszystko zapewniają m.in. dyskoteki, tak lubiane przez większość dzieci i młodzieży.

Szczególnie przydatna w terapii twórczej jest choreoterapia (taniec leczniczy). W tym wypadku, ruch jako sztuka, służy różnym celom: rozwojowi ciała i jego uzdrowieniu oraz doskonaleniu ruchów w zakresie poprawności i wyrazistości, a w przypadku niewidomych - też treningowi i poprawie orientacji w przestrzeni.

Oprócz biernego słuchania utworów muzycznych, czy ekspresji ruchowej przy muzyce bardzo pomocna w terapii kreatywnej może być muzykoterapia czynna, tzn. granie na różnych instumentach.

Poza wymienionymi wyżej technikami terapii, istotną rolę w oddziaływaniu na wychowanka ma biblioterapia. Kontakt z literaturą piękną i poezją, wprowadzając dziecko w świat fikcji, staje się substytutem wyzwolenia od samego siebie, a więc od choroby, niepełnosprawności. Stanowi impuls pobudzający do aktywności, ponieważ m.in. w literaturze dziecko szuka materiału do tworzenia własnej osobowości, a także modeli pomagających w rozwiązywaniu własnych, ważnych problemów i zadań życiowych. Często powstają wówczas wspaniałe przedstawienia, inscenizacje będące powiązaniem słowa z działaniem, które podsycają zainteresowanie i wywołują określone przeżycia emocjonalne. W związku z tym kształcą one teatralną wyobrażnię, rozwijają sferę przeżyć, pozwalają uwieżyć we własne możliwości i są jedną z form wszechstronnego uaktywniania jednostki.